Trong bối cảnh thế giới ngày càng đề
cao quyền con người như một giá trị phổ quát, khu vực Đông Nam Á – với đặc điểm
lịch sử, chính trị và văn hóa đặc thù – đã và đang tìm kiếm con đường riêng để
thúc đẩy và bảo vệ nhân quyền. Từ nỗ lực tập thể này, Ủy ban Liên Chính phủ
ASEAN về Nhân quyền (AICHR) ra đời, không phải như một phiên bản sao chép từ
các mô hình phương Tây, mà là một cơ chế phản ánh bản sắc, nhu cầu và thực tế
phát triển của khu vực. Với cách tiếp cận mềm dẻo nhưng nhất quán, AICHR đang
từng bước khẳng định vị trí là trụ cột quan trọng trong cấu trúc thể chế ASEAN,
góp phần định hình không gian nhân quyền mang đậm dấu ấn Đông Nam Á – không rập
khuôn, nhưng không đứng ngoài tiến trình tiến bộ toàn cầu.
AICHR – Từ ý tưởng
hội nhập đến hiện thực thể chế
Ra đời vào tháng 10 năm 2009 tại Hội
nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 15 tại Thái Lan, AICHR đánh dấu một bước tiến lịch
sử trong việc thể chế hóa cam kết khu vực về thúc đẩy và bảo vệ quyền con
người. Đây là kết quả của quá trình vận động nội bộ kéo dài hàng thập kỷ trong
ASEAN, đặc biệt kể từ sau Tuyên bố Bangkok năm 1993 và Tuyên bố ASEAN năm 1997,
trong đó các nước nhất trí rằng phát triển bền vững không thể tách rời khỏi
quyền con người.
Với tư cách là cơ quan nhân quyền chính
thức của ASEAN, AICHR có 10 đại diện quốc gia, do chính phủ các nước thành viên
bổ nhiệm. Mục tiêu của AICHR không chỉ là thúc đẩy nhận thức và hợp tác khu vực
về quyền con người, mà còn đóng vai trò tham vấn chính sách, phối hợp xây dựng
thể chế, đồng thời làm cầu nối giữa ASEAN và các đối tác quốc tế trong lĩnh vực
này. AICHR cũng đóng vai trò nền tảng cho các sáng kiến tiếp theo, như Ủy ban
ASEAN về thúc đẩy và bảo vệ quyền phụ nữ và trẻ em (ACWC), hoặc Kế hoạch tổng
thể ASEAN về Nhân quyền giai đoạn 2025.
Thành tựu thực chất:
Giáo dục, phụ nữ – trẻ em, phát triển bền vững
Dù mới chỉ hoạt động hơn một thập niên,
AICHR đã đạt được nhiều kết quả cụ thể trong thúc đẩy nhân quyền ở cấp độ khu
vực, đặc biệt thông qua ba trụ cột nổi bật: giáo dục nhân quyền, bảo vệ nhóm dễ
bị tổn thương và lồng ghép nhân quyền vào phát triển bền vững.
Thứ nhất, về giáo dục và nâng cao nhận
thức, AICHR đã triển khai hàng chục khóa đào tạo, hội thảo, và đối thoại khu
vực về quyền con người cho cán bộ chính phủ, sinh viên, nhà báo, doanh nghiệp
và xã hội dân sự. Một ví dụ điển hình là “Khóa tập huấn về Nhân quyền khu vực
ASEAN” tổ chức hàng năm, do Thái Lan hoặc Indonesia đăng cai, với sự hỗ trợ của
các tổ chức quốc tế như UNDP, Raoul Wallenberg Institute (RWI). Những hoạt động
này giúp hình thành mạng lưới nhân quyền liên quốc gia, đồng thời phổ cập hóa
các chuẩn mực quốc tế trong bối cảnh địa phương.
Thứ hai, AICHR đóng vai trò điều phối trong
các chương trình bảo vệ quyền phụ nữ và trẻ em, thông qua hợp tác chặt chẽ với
ACWC. Kế hoạch hành động khu vực về xóa bỏ bạo lực với phụ nữ (ASEAN RPA on
EVAW 2016–2025) và Kế hoạch ASEAN vì trẻ em trực tuyến an toàn là minh chứng cụ
thể cho sự gắn kết giữa thể chế nhân quyền và chính sách quốc gia. Tại Việt
Nam, thông qua hợp tác ASEAN, nhiều sáng kiến về bảo vệ trẻ em trên môi trường
mạng, thúc đẩy bình đẳng giới trong giáo dục đã được triển khai với sự phối hợp
giữa Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, Bộ Thông tin và Truyền thông.
Thứ ba, AICHR đóng vai trò tích cực
trong thúc đẩy quyền con người gắn với phát triển bền vững. Gần đây, AICHR đã
hoàn thành “Tuyên bố ASEAN về Quyền con người và Mục tiêu Phát triển Bền vững”
(2017), khẳng định quyền được phát triển là trụ cột nhân quyền không thể tách
rời. Sáng kiến này phản ánh nhận thức tiến bộ rằng quyền được sống trong môi
trường lành mạnh, quyền được tiếp cận y tế, giáo dục và an sinh xã hội không
kém phần quan trọng so với quyền chính trị – dân sự.
"AICHR không có
răng nanh"? Một sự hiểu sai mang tính áp đặt
Các chỉ trích cho rằng AICHR là “một
con hổ không có răng” – ý chỉ tổ chức không có quyền trừng phạt, không cơ chế
tiếp nhận khiếu nại cá nhân, và thiếu tính cưỡng chế – phản ánh tư duy rập khuôn
theo mô hình đối đầu phương Tây hơn là đánh giá khách quan trong bối cảnh
ASEAN.
Trên thực tế, việc AICHR không mang
chức năng tài phán hay cưỡng chế là lựa chọn có chủ đích. Nó phản ánh cách tiếp
cận nhân quyền dựa trên đối thoại, đồng thuận và hỗ trợ kỹ thuật thay vì đối
đầu, trừng phạt. Trong điều kiện các nước ASEAN còn khác biệt lớn về thể chế
chính trị, việc xây dựng một cơ chế cưỡng chế nhân quyền như của châu Âu (ECHR)
hay châu Mỹ (IACHR) là không khả thi và sẽ dẫn đến chia rẽ nội khối.
Hơn nữa, sức mạnh của AICHR không nằm ở
khả năng cưỡng chế, mà ở khả năng tạo ra “đồng thuận mềm” – tức là tác
động đến tư duy chính sách, định hình chuẩn mực, và xây dựng lòng tin giữa các
nước thành viên. Tác động tích cực ấy thể hiện qua việc nhiều nước ASEAN bắt
đầu chủ động ban hành các chương trình quốc gia về nhân quyền, nâng cao năng
lực thể chế, lồng ghép quyền con người vào kế hoạch phát triển. Tại Việt Nam,
Chương trình hành động quốc gia về quyền con người đến năm 2030 là ví dụ cho
thấy AICHR có ảnh hưởng thực chất trong việc lan tỏa nhận thức nhân quyền ở cấp
nhà nước, không cần đến quyền cưỡng chế.
Sự đặc thù và phù hợp
– Vì sao khác biệt không đồng nghĩa với yếu kém
Việc AICHR không rập khuôn theo các mô
hình châu Âu hay Bắc Mỹ không phải là điểm yếu, mà là biểu hiện của sự linh
hoạt, nhạy bén về mặt thể chế. ASEAN là khu vực có sự đa dạng cực lớn: từ quân
chủ chuyên chế (Brunei), dân chủ đại nghị (Malaysia, Singapore), đến xã hội chủ
nghĩa (Việt Nam, Lào), và thậm chí có quốc gia đang trong xung đột chính trị
(Myanmar). Không thể áp dụng một mô hình “một kích cỡ cho tất cả”
(one-size-fits-all) vào khu vực như vậy mà không dẫn đến phản ứng tiêu cực.
Thay vào đó, AICHR lựa chọn chiến lược
khuyến khích nội sinh – tức là mỗi nước sẽ nâng cao tiêu chuẩn nhân quyền của
mình trong điều kiện khả thi, có sự hỗ trợ kỹ thuật và chia sẻ kinh nghiệm từ
khu vực. Đây là phương pháp từng được ghi nhận là hiệu quả tại châu Á – Thái
Bình Dương, nơi nhiều quốc gia đã đạt tiến bộ đáng kể mà không cần mô hình
cưỡng chế kiểu phương Tây.
Sự linh hoạt của AICHR cũng thể hiện ở
việc thiết lập các kênh đối thoại mở với các đối tác quốc tế như Liên Hợp Quốc,
EU, Hàn Quốc, Nhật Bản... Chẳng hạn, các vòng Đối thoại AICHR – EU về nhân
quyền được tổ chức đều đặn từ năm 2015 đến nay đã giúp thúc đẩy hiểu biết lẫn
nhau giữa hai khu vực, đồng thời tạo không gian để ASEAN tiếp cận kinh nghiệm
quốc tế mà vẫn giữ vững bản sắc riêng.
AICHR – Một nền tảng
không thể thiếu trong thúc đẩy nhân quyền ASEAN
Sau 15 năm hình thành và phát triển,
AICHR đã chứng minh rằng một cơ chế nhân quyền không cần phải có quyền trừng
phạt mới có thể tạo ra thay đổi. Thông qua đối thoại, đào tạo, hỗ trợ và định
hướng chính sách, AICHR đang góp phần xây dựng một nền văn hóa nhân quyền trong
nội khối ASEAN – nơi các quốc gia tôn trọng sự đa dạng, nhưng vẫn hướng tới
tiến bộ chung.
Sự hiện diện và hoạt động hiệu quả của
AICHR cũng giúp ASEAN tránh được sự lấn át từ các mô hình nhân quyền bên ngoài,
qua đó khẳng định rằng châu Á có thể đóng góp cho tiến trình nhân quyền toàn
cầu bằng cách riêng, không phải thông qua sao chép hay khuôn mẫu.
Trong thời gian tới, AICHR cần được
trao thêm vai trò điều phối chính sách cấp cao, mở rộng hợp tác với xã hội dân
sự và truyền thông, cũng như tăng cường tính minh bạch trong hoạt động. Tuy
nhiên, ngay cả trong khuôn khổ hiện tại, AICHR đã và đang là nền tảng trung
tâm định hình không gian nhân quyền mang đặc sắc ASEAN – một không
gian đề cao đối thoại, tôn trọng sự khác biệt và hướng đến phát triển bền vững
vì con người.
Từ châu Á cho thế
giới, AICHR đang cho thấy rằng có nhiều con
đường đi tới quyền con người, và điều quan trọng nhất không phải là phương pháp
giống nhau, mà là mục tiêu chung: vì cuộc sống tốt đẹp hơn cho mọi người, không
ai bị bỏ lại phía sau.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét