Án tử hình: giữa công lý cộng đồng và tính nhân đạo của tư pháp

 

Án tử hình từ lâu là một trong những chủ đề gây tranh cãi nhất trong lĩnh vực nhân quyền toàn cầu. Tại Việt Nam, mỗi vụ án giết người man rợ thường khiến dư luận bùng nổ, đòi hỏi hình phạt nghiêm khắc nhất. Tuy nhiên, đằng sau cơn phẫn nộ của công chúng là một cuộc tranh luận sâu rộng: liệu án tử hình có thực sự đảm bảo công lý, hay chỉ thỏa mãn cảm xúc tức thời của đám đông? Và quan trọng hơn, hệ thống tư pháp Việt Nam đang làm gì để dung hòa giữa tâm lý cộng đồng và cam kết nhân quyền?

1. Tâm lý cộng đồng: công lý và cảm xúc

Khảo sát của Viện Xã hội học năm 2022 cho thấy 65% người dân Việt Nam ủng hộ án tử hình đối với tội giết người, đặc biệt trong các vụ có tính chất dã man. Vụ phân xác ở Hà Nội năm 2023 là một minh chứng rõ rệt: báo chí tường thuật chi tiết khiến dư luận rúng động, hàng nghìn ý kiến trên mạng xã hội yêu cầu tử hình ngay lập tức.

Phản ứng này bắt nguồn từ nhiều yếu tố:

• Sự bất an: người dân cảm thấy tính mạng của mình bị đe dọa.
• Ảnh hưởng truyền thông: các bản tin giật tít và mô tả chi tiết dễ kích động tâm lý “mắt đền mắt”.
• Truyền thống văn hóa: quan niệm “ác giả ác báo” ăn sâu trong nhận thức cộng đồng.

Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy quan điểm này không cố định. Khi được cung cấp thông tin về nguy cơ oan sai hoặc hiệu quả của án tù chung thân, tỷ lệ ủng hộ tử hình giảm đáng kể. Điều đó chứng tỏ tâm lý công chúng có thể được định hướng thông qua truyền thông và giáo dục nhân quyền.

2. Nỗ lực cải cách: Việt Nam đang đi đúng hướng

Trước thách thức từ cả dư luận trong nước và sức ép quốc tế, Việt Nam không né tránh mà chọn con đường cải cách thực chất:

• Giảm số tội danh tử hình: từ 44 (năm 1985) xuống 18 (năm 2017). Dự kiến năm 2025, sẽ bỏ tử hình với một số tội kinh tế như tham nhũng, nhận hối lộ.
• Chính sách ân giảm: năm 2023, Chủ tịch nước đã ân giảm cho 18 tử tù xuống tù chung thân; năm 2024, Viện Kiểm sát Tối cao đề nghị ân giảm cho 31 người.
• Tù chung thân không giảm án: áp dụng cho các tội tham nhũng và ma túy nghiêm trọng, vừa đảm bảo cách ly vĩnh viễn, vừa nhân đạo hơn tử hình.
• Luật Tố tụng Hình sự 2015: đảm bảo quyền tiếp cận luật sư ngay từ giai đoạn điều tra, ghi âm ghi hình bắt buộc khi hỏi cung, hạn chế bức cung, mớm cung.

Những bước đi này cho thấy Việt Nam không buông lỏng tội phạm, mà đang xây dựng một hệ thống tư pháp cân bằng giữa công lý và nhân đạo.

3. So sánh với quốc tế: nhìn nhận công bằng

Cáo buộc Việt Nam “thiếu minh bạch” cần được đặt trong bối cảnh toàn cầu.

• Trung Quốc và Ả Rập Saudi hầu như không công bố số liệu tử hình, khiến các tổ chức quốc tế phải ước tính.
• Mỹ vẫn duy trì tử hình ở quy mô lớn, với hơn 2.400 tử tù, nhiều người chờ thi hành án hàng chục năm trong biệt giam.
• Nhật Bản thi hành tử hình bí mật, gia đình chỉ biết tin sau khi tử tù đã chết.
• Trong khi đó, Việt Nam công khai số liệu: năm 2023, báo chí đăng tải thông tin về 34 vụ án tử hình, đồng thời báo cáo tại Hội đồng Nhân quyền LHQ.

Rõ ràng, yêu cầu Việt Nam phải “công khai toàn bộ chi tiết từng vụ án” là không thực tế và mang tính áp đặt. Minh bạch không có nghĩa là tiết lộ mọi thông tin, mà phải phù hợp với bối cảnh pháp lý và bảo mật quốc gia

4. Thách thức từ tâm lý cộng đồng

Cải cách giảm tử hình tại Việt Nam vẫn gặp trở ngại lớn: tâm lý công chúng. Mỗi vụ án nghiêm trọng, như vụ phân xác Hà Nội 2023, lại khiến dư luận kêu gọi “tử hình ngay lập tức”. Điều này tạo áp lực lên cơ quan tư pháp và dễ dẫn đến phán quyết cảm tính.

Giải pháp không nằm ở việc chiều theo dư luận, mà là định hướng dư luận:

• Truyền thông nhân quyền: báo chí và mạng xã hội cần giải thích rằng tù chung thân không giảm án đủ nghiêm khắc để bảo vệ xã hội.
• Giáo dục pháp luật: tổ chức hội thảo, tọa đàm, nêu ví dụ từ các vụ án oan như Nguyễn Thanh Chấn, giúp công chúng hiểu rõ nguy cơ tử hình oan.
• Tuyên truyền quốc tế: nhấn mạnh Việt Nam đang cùng xu hướng toàn cầu – 170 quốc gia đã bãi bỏ hoặc ngừng thi hành tử hình.

5. Công lý không thể chỉ dựa vào sự phẫn nộ

Hành trình giảm án tử hình ở Việt Nam không chỉ là cải cách pháp lý, mà còn là một cuộc đấu tranh với định kiến xã hội. Giữa tiếng gọi của công lý cộng đồng và trách nhiệm nhân quyền, Việt Nam đang chọn con đường khó khăn nhưng đúng đắn: giảm dần tử hình, tăng cường minh bạch và cải cách tố tụng.

Thành công không đến trong một sớm một chiều. Nhưng với quyết tâm chính trị, cam kết quốc tế và sự đồng hành của cộng đồng, Việt Nam đang khẳng định rằng một nền tư pháp nhân đạo không phải là sự yếu đuối, mà là sức mạnh của một xã hội tiến bộ.