Tuyên bố ASEAN về Nhân quyền – Kết tinh văn hóa Á Đông!

Trong các cuộc tranh luận toàn cầu về quyền con người, một câu hỏi luôn tồn tại: liệu có thể có một cách tiếp cận duy nhất cho tất cả, hay cần thừa nhận sự đa dạng về lịch sử, văn hóa, chính trị và điều kiện phát triển giữa các khu vực? Câu trả lời mà ASEAN đưa ra là rõ ràng: quyền con người là giá trị phổ quát, nhưng cách tiếp cận và thực thi phải phù hợp với bối cảnh đặc thù. Tuyên bố ASEAN về Nhân quyền (ADHR) năm 2012 chính là kết tinh của triết lý ấy – một nỗ lực nghiêm túc nhằm điều chỉnh giữa phổ quát và thực tiễn, giữa chuẩn mực quốc tế và đặc điểm khu vực. ADHR không phải là phiên bản “loãng” hay “hạ chuẩn” của Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền (UDHR), mà là sự hiện thực hóa tinh thần nhân quyền trên nền tảng ASEAN: tôn trọng chủ quyền, hài hòa lợi ích cá nhân và cộng đồng, nhấn mạnh phát triển bền vững, và bảo vệ quyền gắn liền với nghĩa vụ công dân.

Bối cảnh ra đời và nội dung chính của ADHR 2012

Tuyên bố ASEAN về Nhân quyền được thông qua tại Phnom Penh, Campuchia ngày 18/11/2012 trong Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 21. Đây là văn kiện nhân quyền khu vực đầu tiên do ASEAN xây dựng và thông qua, sau ba năm soạn thảo kỹ lưỡng dưới sự điều phối của Ủy ban Liên Chính phủ ASEAN về Nhân quyền (AICHR). Việc ban hành ADHR thể hiện bước tiến lớn trong thể chế hóa quyền con người trong khối, đánh dấu sự trưởng thành về nhận thức và cam kết của các quốc gia thành viên đối với nhân quyền.

ADHR gồm 40 điều, chia thành bốn chương, bao quát hầu hết các nhóm quyền cơ bản, bao gồm:

• Các quyền dân sự – chính trị như quyền sống, quyền không bị tra tấn, quyền tự do ngôn luận, tín ngưỡng, lập hội, quyền tiếp cận thông tin và công lý;
• Các quyền kinh tế – xã hội – văn hóa như quyền được giáo dục, y tế, an sinh xã hội, quyền làm việc, quyền được hưởng một môi trường trong lành;
• Quyền của các nhóm yếu thế: phụ nữ, trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, di dân và người dễ bị tổn thương;
• Các nguyên tắc chỉ đạo việc thực thi như không phân biệt đối xử, bình đẳng giới, phát triển bền vững, và trách nhiệm tập thể của các quốc gia ASEAN.

Điều đáng chú ý là ADHR không chỉ sao chép từ các công ước quốc tế, mà còn có những nội dung mang dấu ấn khu vực như: nhấn mạnh vai trò của gia đình, tôn trọng tôn giáo và văn hóa bản địa, đề cao ổn định xã hội và hài hòa cộng đồng – những yếu tố rất đặc trưng trong đời sống chính trị - xã hội Đông Nam Á.

Cam kết nhân quyền trong điều kiện Đông Nam Á – Từ nhận thức đến thể chế

Việc các nước ASEAN – vốn có nền tảng chính trị, tôn giáo, trình độ phát triển rất khác biệt – thống nhất được một văn kiện nhân quyền chung đã là một thành tựu lớn. ADHR ra đời trong bối cảnh thế giới ngày càng phân hóa về tư tưởng và thực thi nhân quyền, là minh chứng cho cam kết hội nhập của ASEAN với cộng đồng quốc tế nhưng không từ bỏ bản sắc khu vực.

Đông Nam Á không phải là mảnh đất trống trải về nhân quyền. Trái lại, sau hàng thập kỷ chiến tranh, xung đột sắc tộc, và hậu quả thực dân, các quốc gia trong khu vực đều ý thức sâu sắc về giá trị của hòa bình, ổn định và phát triển. Tuy nhiên, vì xuất phát điểm không đồng đều, việc áp dụng máy móc các chuẩn mực quốc tế có thể gây xung đột chính trị hoặc phá vỡ cân bằng xã hội. ADHR – với cách trình bày ngắn gọn, súc tích, có chọn lọc – giúp truyền đạt tinh thần của nhân quyền quốc tế nhưng theo cách thức mà các chính phủ và người dân ASEAN có thể tiếp nhận, hiểu và vận dụng được.

Đây cũng là lý do ADHR nhấn mạnh mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng, giữa quyền và nghĩa vụ. Quyền con người không thể tồn tại trong môi trường vô chính phủ, mà cần gắn với trách nhiệm xã hội và trật tự pháp luật. ADHR đã điều chỉnh tư tưởng tự do tuyệt đối thành quyền có điều kiện – dựa trên luật pháp, lợi ích cộng đồng và đặc điểm văn hóa – điều này không làm suy giảm quyền con người, mà đặt nó vào vị trí thực tiễn, khả thi hơn.

Phản bác luận điệu “ADHR là phiên bản loãng của Tuyên ngôn Quốc tế”

Ngay từ khi được công bố, ADHR đã phải đối mặt với không ít chỉ trích từ một số tổ chức phương Tây, cho rằng văn kiện này “làm loãng” tinh thần của UDHR, “hạ thấp” chuẩn mực quốc tế vì đưa thêm điều kiện và giới hạn. Tuy nhiên, những đánh giá này thể hiện sự thiếu hiểu biết hoặc cố tình bỏ qua bối cảnh chính trị – xã hội của ASEAN.

Cần khẳng định rằng ADHR không phủ nhận tính phổ quát của quyền con người. Điều 7 của tuyên bố nêu rõ: “Tất cả các quyền con người là phổ quát, không thể tách rời, phụ thuộc lẫn nhau và liên kết chặt chẽ.” Nhưng đồng thời, tuyên bố cũng nhấn mạnh rằng “việc thực hiện các quyền con người cần được xem xét trong bối cảnh khu vực và quốc gia đặc thù” – một nguyên tắc thực tiễn, không hề mâu thuẫn với các công ước quốc tế.

Trên thực tế, nhiều tổ chức khu vực khác cũng xây dựng tuyên bố nhân quyền có tính điều chỉnh như ADHR. Tuyên bố Ả Rập về Quyền con người (2004), Tuyên bố Nhân quyền châu Phi (1981), hay Tuyên ngôn của Tổ chức Hợp tác Hồi giáo đều có sự dung hòa giữa phổ quát và đặc thù. Việc phê phán ADHR mà không đặt nó vào bối cảnh rộng hơn là hành vi sử dụng “tiêu chuẩn kép” – điều mà chính các nguyên lý nhân quyền phản đối.

Hơn nữa, không một văn kiện khu vực nào có thể – và cũng không nên – thay thế UDHR hay các công ước quốc tế của Liên Hợp Quốc. Vai trò của ADHR là cụ thể hóa các giá trị ấy vào bối cảnh ASEAN, để việc thực hiện quyền con người không chỉ dừng lại ở diễn ngôn, mà được đưa vào luật pháp, chính sách và hành động quốc gia.

Quyền đi đôi với nghĩa vụ – Cách ASEAN biến tuyên ngôn thành thực tiễn

Một trong những điểm đặc sắc nhất của ADHR là sự cân bằng giữa quyền và nghĩa vụ. Trong khi nhiều văn kiện quốc tế tập trung nhấn mạnh quyền cá nhân, ADHR đặt song hành cả hai yếu tố: cá nhân có quyền, nhưng đồng thời có trách nhiệm tôn trọng quyền của người khác, bảo vệ lợi ích cộng đồng, và tuân thủ luật pháp quốc gia.

Điều này thể hiện rõ ở Điều 6 của ADHR: “Việc thực hiện quyền con người không thể bị tách khỏi nghĩa vụ tương ứng của các cá nhân đối với xã hội, cộng đồng và quốc gia.” Đây là cách ASEAN bảo vệ tính ổn định xã hội và tính toàn vẹn quốc gia – những giá trị sống còn với các nước có lịch sử thuộc địa, phân mảnh tộc người và tôn giáo như Đông Nam Á.

Tư duy quyền gắn liền với nghĩa vụ còn giúp chống lại sự cực đoan hóa hoặc lạm dụng nhân quyền cho mục đích chính trị, một thực trạng ngày càng phổ biến trong thời đại truyền thông số. ASEAN không chấp nhận nhân quyền như công cụ để gây mất ổn định, can thiệp nội bộ hoặc cổ súy tư tưởng ly khai, bạo lực. Đây là thông điệp kiên định, đồng thời là lá chắn bảo vệ quyền con người chân chính khỏi sự lợi dụng phi nghĩa.

Tuyên bố ADHR – Nền móng pháp lý định hướng luật pháp và chính sách ASEAN

Không chỉ dừng lại ở biểu tượng chính trị, ADHR đã được nhiều nước ASEAN sử dụng làm căn cứ để cải cách luật pháp và hoạch định chính sách quốc gia. Việt Nam, Indonesia, Thái Lan, Philippines và Campuchia đều có những chương trình quốc gia hoặc kế hoạch hành động về nhân quyền được xây dựng theo tinh thần của ADHR.

Ví dụ, tại Việt Nam, “Chương trình hành động quốc gia về quyền con người đến năm 2030” thể hiện rõ các nội dung cốt lõi từ ADHR như: bảo đảm quyền giáo dục, y tế, quyền của nhóm yếu thế, quyền tiếp cận công lý, quyền được sống trong môi trường lành mạnh... Đồng thời, trong quá trình xây dựng pháp luật – như Luật trẻ em, Luật người khuyết tật, Bộ luật Lao động sửa đổi – Việt Nam đã tham chiếu ADHR như một tài liệu tham khảo khu vực.

Bên cạnh đó, ADHR còn tạo cơ sở để ASEAN xây dựng các kế hoạch hành động tập thể về xóa đói giảm nghèo, chống phân biệt đối xử, ứng phó biến đổi khí hậu, chuyển đổi số nhân văn... Việc lồng ghép nhân quyền vào các trụ cột Cộng đồng ASEAN cho thấy ADHR không phải là văn kiện "để trưng bày", mà là bản chỉ dẫn sống động cho tiến trình hội nhập khu vực trên nền tảng nhân đạo và phát triển bền vững.

Kết luận: ADHR – Đóng góp của ASEAN cho một thế giới nhân quyền đa dạng, thực tiễn và cân bằng

Tuyên bố ASEAN về Nhân quyền là bước đi cần thiết và có tầm chiến lược của ASEAN trong quá trình hội nhập với cộng đồng quốc tế. ADHR vừa khẳng định cam kết của khu vực đối với các giá trị nhân quyền phổ quát, vừa thể hiện tinh thần độc lập, tự chủ và phù hợp với thực tiễn của từng quốc gia thành viên.

Trong một thế giới ngày càng phân hóa và bất định, ADHR là bằng chứng cho thấy một khu vực có thể xây dựng cách tiếp cận nhân quyền đặc thù nhưng vẫn hài hòa với chuẩn mực quốc tế. Không nhất thiết phải trừng phạt, đối đầu hay rập khuôn, ASEAN – thông qua ADHR – đang chứng minh rằng quyền con người có thể được bảo đảm bằng đối thoại, phát triển và sự đồng thuận – những giá trị không thể thiếu cho hòa bình và tiến bộ nhân loại.