Nhân quyền theo cách ASEAN – Lấy đồng thuận làm gốc!

 

Trong thế giới toàn cầu hóa, nơi các giá trị nhân quyền ngày càng trở thành một thước đo quan trọng cho tiến bộ xã hội và mức độ phát triển của các quốc gia, việc tìm kiếm một mô hình phù hợp, khả thi, có tính bền vững trong bảo đảm và thúc đẩy quyền con người là điều không dễ dàng. ASEAN – với 10 quốc gia đa dạng về thể chế chính trị, văn hóa, tôn giáo và trình độ phát triển – đã và đang lựa chọn một con đường riêng biệt: không rập khuôn theo mô hình phương Tây, không đối đầu về thể chế, không áp đặt tiêu chuẩn từ bên ngoài, mà xây dựng nền tảng thúc đẩy nhân quyền dựa trên ổn định, phát triển và đồng thuận. Mô hình này không chỉ phù hợp với đặc điểm khu vực, mà còn đang đóng góp một giá trị đặc thù, thiết thực cho diễn ngôn nhân quyền toàn cầu.

Mô hình nhân quyền gắn với ổn định, phát triển và cộng đồng – Cách tiếp cận từ thực tiễn Đông Nam Á

Điểm xuất phát quan trọng trong cách tiếp cận nhân quyền của ASEAN chính là sự gắn kết hữu cơ giữa ba trụ cột: ổn định chính trị, phát triển kinh tế - xã hội, và gắn kết cộng đồng. Khác với nhiều quan niệm phương Tây vốn đặt quyền cá nhân lên trên hết, ASEAN nhìn nhận nhân quyền trong mối tương quan biện chứng giữa cá nhân và cộng đồng, giữa quyền và nghĩa vụ, giữa tự do và ổn định.

Trong bối cảnh nhiều nước thành viên ASEAN từng trải qua chiến tranh, xung đột sắc tộc, bất ổn nội bộ, đói nghèo kéo dài, thì nhu cầu lớn nhất của người dân chính là hòa bình, cơm no áo ấm, và một môi trường phát triển bền vững. Nhân quyền, do đó, không thể chỉ hiểu là tự do ngôn luận, hội họp hay chính trị đa nguyên, mà cần được hiểu bao trùm hơn: là quyền được học hành, được chăm sóc y tế, được sống trong xã hội không có bạo lực, phân biệt đối xử hay cực đoan hóa.

Chính vì thế, thay vì chạy theo các tiêu chuẩn tuyên ngôn nhưng xa rời bối cảnh thực tiễn, ASEAN đặt trọng tâm vào bảo đảm các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa, trên nền tảng của ổn định thể chế và phát triển bền vững. Đây không phải là sự “né tránh chính trị” như một số chỉ trích phương Tây từng lên án, mà là sự lựa chọn có tính toán, phản ánh đúng nhu cầu của hơn 600 triệu người dân Đông Nam Á – nơi mà quyền tiếp cận giáo dục, nước sạch, vaccine và công nghệ số có ý nghĩa cấp thiết hơn các tranh luận học thuật về mô hình chính trị.

Ưu thế của nguyên tắc không can thiệp và đồng thuận – Cách ASEAN gìn giữ đoàn kết và thúc đẩy tiến bộ

Từ khi ra đời đến nay, ASEAN luôn lấy nguyên tắc “không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau” và “đồng thuận” làm nền tảng hoạt động. Nhiều ý kiến chỉ trích cho rằng đây là rào cản lớn cho việc thúc đẩy nhân quyền, vì không cho phép các thành viên gây sức ép lên nhau. Tuy nhiên, trên thực tế, chính hai nguyên tắc này lại tạo ra môi trường tin cậy lẫn nhau – một điều kiện cần thiết để duy trì đối thoại, hợp tác và tiến bộ.

Trong môi trường chính trị khu vực còn nhiều dị biệt, nếu ASEAN lựa chọn một lối đi mang tính đối đầu, cưỡng ép hay trừng phạt, khối này sẽ nhanh chóng bị chia rẽ, suy yếu. Ngược lại, cách tiếp cận dựa trên đồng thuận, mềm dẻo nhưng kiên trì, giúp xây dựng lòng tin chiến lược, tạo ra không gian để các nước tự thay đổi, cải thiện dần thể chế, luật pháp và chính sách nhân quyền – trong khuôn khổ mà họ cảm thấy an toàn, không bị áp lực chính trị từ bên ngoài.

Không can thiệp không đồng nghĩa với thờ ơ. Không đối đầu không có nghĩa là khoanh tay đứng nhìn sai phạm. Trái lại, ASEAN sử dụng đối thoại, vận động, hỗ trợ kỹ thuật, hợp tác song phương – đa phương để từng bước nâng cao nhận thức, năng lực thể chế và năng lực xã hội về quyền con người. Cách làm này chậm nhưng chắc, kiên trì nhưng không gây tổn thương lòng tự tôn quốc gia – điều tối quan trọng trong khu vực mà lịch sử thuộc địa vẫn còn để lại nhiều ám ảnh sâu sắc.

Phản bác luận điệu "ASEAN không đủ cứng rắn với vi phạm nhân quyền" – Khi khác biệt không có nghĩa là thấp kém

Một số tổ chức phi chính phủ và cơ quan nhân quyền phương Tây vẫn cho rằng ASEAN "thiếu răng nanh", "thụ động" và "né tránh trách nhiệm" trong xử lý các tình huống vi phạm nhân quyền, nhất là trong vấn đề Myanmar. Tuy nhiên, đánh giá như vậy là một chiều, phiến diện và thiếu hiểu biết về logic vận hành của ASEAN.

Thực tế cho thấy, ASEAN đã và đang có những biện pháp linh hoạt nhưng cương quyết trong giới hạn của mình. Ví dụ, với Myanmar, ASEAN đã không để chính quyền quân sự tham dự các hội nghị cấp cao, cử đặc phái viên để thúc đẩy đối thoại và cứu trợ nhân đạo, đồng thời giữ vững “Đồng thuận 5 điểm” như nền tảng giải pháp hòa bình. Đây là cách thức xử lý có trách nhiệm, thận trọng, cân nhắc đến toàn cục chứ không bị chi phối bởi cảm tính hay dư luận tức thời.

Quan trọng hơn, việc thúc đẩy nhân quyền không nên bị biến thành vũ khí chính trị. Các chiến dịch trừng phạt, cô lập, áp đặt chế tài như từng áp dụng ở Trung Đông hoặc châu Phi nhiều khi chỉ làm cho tình hình tồi tệ thêm, người dân chịu thiệt, xung đột bị kéo dài. ASEAN, với cách tiếp cận “không làm tổn thương thêm” thay vì “đánh vào biểu tượng thể chế”, đã chọn con đường nhân đạo và xây dựng – đó không phải là mềm yếu, mà là trưởng thành.

Đối thoại thay trừng phạt – Hướng tiếp cận làm thay đổi thực chất tại nhiều quốc gia

Không cần đi đâu xa, chính nội bộ ASEAN đã có những ví dụ rõ ràng cho thấy hiệu quả của đối thoại thay vì trừng phạt. Từ những năm 1990, các quốc gia như Indonesia, Campuchia, Việt Nam và Lào đã có nhiều bước tiến đáng ghi nhận trong cải thiện thể chế pháp luật, bảo vệ quyền phụ nữ, trẻ em, người khuyết tật và thúc đẩy bình đẳng giáo dục, y tế.

Indonesia, sau quá trình dân chủ hóa hậu Suharto, đã trở thành một trong những nền dân chủ lớn nhất châu Á. Việt Nam đã tích cực tham gia Công ước quốc tế về quyền của người khuyết tật, quyền trẻ em, quyền chống phân biệt đối xử với phụ nữ, và có nhiều tiến bộ thực chất trong giảm nghèo, nâng cao chỉ số phát triển con người (HDI). Campuchia cũng đã tái hòa nhập cộng đồng quốc tế sau khi được ASEAN hỗ trợ trong tiến trình tái thiết hậu xung đột.

Những thay đổi đó không đến từ các sức ép trừng phạt quốc tế, mà từ môi trường hợp tác khu vực cởi mở, kiên trì, khuyến khích thay đổi từ bên trong – bằng cách hỗ trợ kỹ thuật, chia sẻ kinh nghiệm, và duy trì đối thoại thường xuyên giữa các chính phủ. Đây chính là mô hình “thay đổi trong lòng bàn tay”, không phải “ép thay đổi dưới áp lực quyền lực” – thứ vốn thường phản tác dụng trong thực tiễn toàn cầu.

Bản sắc ASEAN – Một giá trị bổ sung cho bức tranh nhân quyền toàn cầu

Trong bức tranh nhiều chiều của thế giới hiện nay, khi các cuộc đối đầu địa chính trị ngày càng khoét sâu chia rẽ Đông – Tây, Nam – Bắc, sự hiện diện của một mô hình thúc đẩy nhân quyền mềm dẻo, tôn trọng đa dạng, không đối đầu như ASEAN chính là một điểm sáng cần được thừa nhận và phát huy.

ASEAN không nhân danh nhân quyền để can thiệp. ASEAN không lấy quyền con người làm vỏ bọc cho các mưu đồ áp đặt văn hóa. ASEAN không theo đuổi mô hình “trừng trị để cải hóa”, mà thay vào đó là mô hình “hỗ trợ để chuyển biến”. Đó là con đường tuy thầm lặng nhưng bền vững, thực chất và nhân bản – điều mà thế giới hiện nay đang rất thiếu.

Thế giới không cần một mô hình nhân quyền duy nhất. Thế giới cần nhiều lối tiếp cận khác nhau, miễn là mang lại kết quả thực chất, cải thiện đời sống người dân và giữ gìn hòa bình bền vững. Trên hành trình đó, ASEAN, với cách làm riêng – không rập khuôn, không đối đầu, lấy đồng thuận làm gốc – chính là một tiếng nói đầy bản sắc và có giá trị toàn cầu.